850

Jak powstają wyrazy, czyli wprowadzenie do słowotwórstwa.

  1. Wyraz podstawowy – ten, od którego tworzymy wyraz pochodny ( dom >> domek).
  2. Wyraz pochodny – ten, który tworzymy od wyrazu podstawowego (dom >> domek).
  3. Formant – cząstka, którą dodajemy do podstawy słowotwórczej, aby utworzyć nowy wyraz. Rozróżniamy następujące formanty:
    1. przedrostki (przepisać).
    2. przyrostki (kotek, biegacz).
    3. wrostki (jasnozielony).
    4. formant zerowy (czołg-Ø ).
  4. Temat słowotwórczy – ta część wyrazu podstawowego, która weszła do wyrazu pochodnego.
  5. Parafraza słowotwórcza  – definicja wyrazu pochodnego, która podkreśla jego związek z wyrazem podstawowym (uczeń = ten, kto się uczy).
  6. Rodzina wyrazów – grupa wyrazów o wspólnym znaczeniu podstawowym, zawartym w rdzeniu.
  7. Wyrazy pokrewne to wyrazy należące do jednej rodziny. 

Analiza słowotwórcza wyrazu i związane z nią pułapki

  1. Oboczność – wymiana głosek w nieodmiennej części wyrazu. Zachodzi miedzy głoskami zbliżonymi fonetycznie, np. s:si, r:rz, k:cz.
  2. Rdzeń słowotwórczy – cząstka wspólna dla całej rodziny wyrazów, cząstka niepodzielna, w której mogą wystąpić oboczności, np.:

dzień, dziennik, dzienny, dniówka, dziennikarz, dzionek

Postacie rdzenia: dzień-, dzien-, dzion-, dni-

Oboczności w rdzeniu: d:dz:dzi; ń:n: ni; e:o; e: Ø(dzień –dniówka-wypada „e”).

Wyrazy złożone

  1. Złożenia – czyli wyrazy, w których części znaczące (tematy słowotwórcze) połączono formantem wrostkowym” –i-; -y- lub –o-, np. woziwoda, listonosz.
  2. Zrosty – taki typ wyrazów złożonych, w których poszczególne części wykazują wobec siebie zależność składniową i zachowują jeden akcent, np. dobranoc,  jasnozielony, karygodny.
  3. Zestawienia – zachowują osobną pisownię, np. maszyna do pisania, Boże Narodzenie.
ZŁOŻENIAZROSTYZESTAWIENIA
PierworództwoWielkanocCzarna jagoda
KorkociągBiałystokStare Miasto
SamoukWidzimisięChustka do nosa
NoworodekJejmośćMaszyna do pisania

Skrótowce

Skrótowce – powstają z nazw wielowyrazowych, zwykle nazw przedsiębiorstw czy instytucji, upraszczają porozumiewanie się.

Wśród skrótowców  wyróżniamy:

  1. Głoskowce – powstałe od pierwszych głosek wyrazów tworzących pełną nazwę, np.:MON (Ministerstwo Obrony Narodowej), WOP (Wojska Ochrony Pogranicza).
  2. Literowce – powstałe od pierwszych liter wyrazów tworzących pełną nazwę (czyli – PKO czytany jako pe – ka – o a nie jako pko).
  3. Sylabowce (inaczej grupowce) – powstają od pierwszych sylab lub części sylab wyrazów tworzących pełną nazwę, np.: Rafako(Raciborska Fabryka Kotłów), Pafawag(Państwowa Fabryka Wagonów).
  4. Skrótowce mieszane – powstają jako kombinacje wymienionych uprzednio skrótowców: SGPiS :es – gie(literowce) pis(głoskowiec), CPLiA: ce – pe (literowce) lia (głoskowiec).

Skróty

Skróty – skrócone wyrazy pospolite lub wyrażenia, często stosowane w codziennym języku.

  1. Jeżeli skrót kończy się na tę samą literę, na którą kończy się cały wyraz ( tzn. składa się z pierwszej i ostatniej litery) – nie stawiamy kropki na końcu, np. mgr (magister);
  2. Jeżeli skrót kończy się na inną literę niż cały wyraz – stawiamy kropkę na końcu, np. prof.(profesor).
  3. W przypadku skrótów od nazw wielowyrazowych:
    • Stawiamy kropkę po skrócie każdego słowa, jeżeli drugi wyraz zaczyna się od samogłoski, np.: m.in.(między innymi), n.e.(nasza era);
    • Stawiamy kropkę na końcu skrótu, jeżeli wyraz drugi albo każdy następny zaczyna się od spółgłoski, np. tj.(to jest), jw.(jak wyżej);
  4. Nie stawiamy kropki po skrótach nazw jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek monetarnych, np.: kg (kilogram), m (metr), gr (grosz), l (litr), zł (złoty). Nie stawiamy również kropek po skrótach stosowanych w matematyce, fizyce i w chemii.
  5. W skrótach przejętych z języka łacińskiego wszystkie litery zasadniczo zapisujemy wielkimi literami i po każdej stawiamy kropkę, np. P.T. (z zachowaniem należnych tytułów); N.N. (imienia nie znam); D.O.M. (Bogu Najlepszemu Największemu); A.D. (Anno Domini – Roku Pańskiego); I.N.C. (In nomine Christi – w imię Chrystusa).